Lẽ ghét thương (trích Truyện Lục Vân Tiên)

- Thời điểm sáng tác: Khoảng đầu những năm 50 của thế kỷ XIX, Nguyễn Đình Chiểu bị mù về dạy học và chữa bệnh cho dân Gia Định

- Thể loại: thuộc truyện thơ Nôm bác học nhưng lại mang nhiều tính chất dân gian

- Nội dung: xoay quanh cuộc xung đột giữa thiện và ác với hai mục đích:

• Đề cao tinh thần nhân nghĩa

• Thể hiện khát vọng, lí tưởng của tác giả và của nhân dân đương thời về một xã hội tốt đẹp. Ở đó, quan hệ giữa người với người đều thấm đượm tình cảm yêu thương, nhân ái.

- Xuất xứ: Đoạn trích nằm phần đầu của truyện, từ câu 473 đến câu 504

- Nội dung: Kể về cuộc đối thoại giữa ông Quán với bốn chàng nho sinh trong quán rượu trước khi họ vào trường thi.

- Bố cục: 2 đoạn

• Đoạn 1: “Quán rằng …. rối dân”: ghét những tên vua chúa hại dân, hại nước.

• Đoạn 2: “Thương là thương …lại thương”: thương những bậc hiền tài chịu số phận lận đận chí lớn không thành, không được trọng dụng

- Từ “ghét” lập lại đến 12 lần trong toàn bộ đoạn trích, bộc lộ sâu sắc và mãnh liệt tình cảm “ghét” trong tâm hồn nhân vật, cũng là của tác giả. “Ghét” đến mức tận cùng: “Ghét cay, ghét đắng, ghét vào tận tâm”. 

- Sử dụng nhiều điển cố rút ra từ sách sử Trung Quốc, nhưng vẫn dễ hiểu vì tác giả đã diễn giải cụ thể.

- Các điều mà ông Quán ghét:

• Đời Kiệt, Tụ thì hoang dâm vô độ

• Đời U, Lệ thì đa đoan, lắm chuyện rắc rối

• Đời ngũ bá, thúc quí thì lộn xộn, chia lìa, đổ nát, chiến tranh liên miên.

- Tất cả các triều đại này đều có điểm chung là chính sự suy tàn, vua chúa đắm say tửu sắc, không chăm lo đến đời sống nhân dân.

- Ông Quán “ghét” tất cả các triều đại trên là vì “dân”:

• Để dân đến nỗi sa hầm sẩy hang

• Khiến dân luống chịu lầm than muôn phần

• Chuộng bề dối trá làm dân nhọc nhằn

• Sớm đầu tối đánh lằng nhằng rối dân

⇒ Qua lời của ông Quán, tác giả đã đứng về phía nhân dân, xuất phát từ quyền lợi của nhân dân mà phẩm bình lịch sử. Đó là cơ sở của tình cảm “ghét”. Thể hiện tấm lòng thương dân sâu sắc của Nguyễn Đình Chiểu.

- Từ “thương” được lập lại 12 lần, nhằm nhấn mạnh tình cảm “thương” trong lòng ông Quán.

- Ông “thương” những người:

• Khổng Tử lận đận "Khi nơi Tống, Vệ, lúc Trần, lúc Khuông"

• Nhan Uyên "dở dang" yểu mệnh

• Gia Cát "đành phui pha" tài năng bởi không thể xoay chuyển nôi thời vận nhà Hán.

• Đổng Trọng Thư chí lớn mà "không nguôi"

• Đào Nguyên Lượng phải "lui về cày"

• Hàn Dũ bị "đày đi xa"

• Chu Đôn Di và Trình Di; Trình Hạo bị "xua đuổi"

- Tất cả họ đều là những bậc hiền nhân quân tử theo kiểu mẫu nho giáo, là người có đức có tài có chí muốn hành đạo giúp đời giúp dân nhưng không đãt được được ý nguyện những con người ấy ít nhiều đều có những nét đồng cảnh với Nguyễn Đình Chiểu, bởi thế tình thương ở đây chính là niềm cảm thông sâu sắc tự tấm lòng nhà thơ.

⇒ Nguyễn Đình Chiểu xuất phát từ cuộc đời, từ sự an bình của nhân dân mà thương, mà tiếc cho những tài năng bị các triều đại vua chúa vùi dập

- Càng “thương” thì càng “ghét”. Ông Quán không hề nhập nhằng khi bàn về những điều mình thương và ghét. Những cặp câu mở đầu là ghét sau đó là thương rồi kết đoạn “Nửa phần …lại thương”.

- Ông ghét đến điều mà thương cũng đến độ. “Vì chưng hay ghét cũng là hay thương”: tình cảm “thương”, “ghét” cứ đan xen nối tiếp nhau, hoà cùng nhịp đập với cuộc đời, với nhân dân. Ghét cũng chỉ là một biểu hiện khác của tình yêu thương ⇒ Đó là đỉnh cao tư tưởng và tình cảm của Nguyễn Đình Chiểu.

Câu 1: Qua đoạn trích Lẽ ghét thương, anh (chị) hiểu về nhân vật ông Quán như thế nào ? Vì sao nhân vật này chỉ xuất hiện qua ít dòng thơ mà lại được nhân dân ta, đặc biệt là người dân Nam Bộ, yêu thích đến thế ?

Gợi ý trả lời:

Để giải bài tập này, nên xem kĩ Tiểu dẫn trong SGK và nhớ lại nội dung tóm tắt truyện đã học ở lớp 9 có nhắc tới nhân vật ông Quán. Chú ý mấy vấn đề sau :

- Nhân vật ông Quán xuất hiện ít (chỉ hai lần : một lần trong quán rượu và một lần ông đuổi theo Lục Vân Tiên khi biết chàng gặp gia biến để cho mấy viên thuốc phòng khi đói lòng), nhưng để lại nhiều ấn tượng cho người đọc.

- Nhân dân ta, đặc biệt là người dân Nam Bộ, yêu nhân vật này là vì sao ? (Lưu ý: Người dân Việt Nam ở vùng đất mới Nam Bộ, do hoàn cảnh và điều kiện sống, đã hình thành những nét tính cách riêng : sống phóng khoáng, hồn nhiên, trọng điều nghĩa, ghét gian tà, tính tình thẳng thắn, bộc trực, nồng nhiệt. Họ có thể tìm thấy những gì đồng điệu qua tư tưởng, tình cảm, tính cách của nhân vật ông Quán ? Hãy phân tích một vài dẫn chứng tiêu biểu.)

Câu 2: Anh (chị) cảm nhận như thế nào về cái nguồn mạch trữ tình ẩn chứa trong đoạn thơ đạo lí mang nặng phong cách cổ điển này?

Gợi ý trả lời:

Yêu cầu của bài tập nhằm khám phá cái nguồn mạch trữ tình - đạo đức (vốn được xem là một nét đặc sắc trong phong cách nghệ thuật của thơ văn Nguyễn Đình Chiểu) trong đoạn thơ trích.

- Đoạn thơ trích thuộc loại văn chương đạo lí rất phổ biến trong văn học trung đại. Nó trường tồn được với thời gian trước hết là do nó đáp ứng những vấn đề nhân sinh thiết yếu của thời đại, do cái tâm trong sáng, cao cả và nguồn cảm hứng đạo đức nồng nhiệt, chân thành của người cầm bút, rồi mới đến những yếu tố của nghệ thuật văn chương như thể loại, cấu tứ, ngôn từ,...

- Đoạn thơ trích Lẽ ghét thương mang tính chất triết luận về đạo đức, nhưng ngay từ khi ra đòi nó đã được nhân dân ta, đặc biệt là nhân dân Nam Bộ yêu thích và truyền bá rộng rãi qua những sinh hoạt văn hoá dân gian như kể thơ, nói thơ Vân Tiên.

- Tổng hợp những kiến thức đã tiếp nhận được qua phần đọc - hiểu, hãy cảm nhận cái nguồn mạch trữ tình ẩn chứa trong đoạn thơ ở những điểm sau :

• Nội dung nhân văn của Lẽ ghét thương (nên đặt trong tương quan với bối cảnh thời đại).

• Cái tâm của tác giả và nguồn cảm xúc đạo đức sâu sắc, nồng đậm.

• Nghệ thuật thể hiện: cấu tứ, biện pháp tu từ,...

- Đoạn trích thể hiện tình cảm yêu ghét phân minh, tấm lòng thương dân sâu sắc của Nguyễn Đình Chiểu

- Đậm chất tự thuật

- Sử dụng nhiều điển cố, điển tích

- Cách bày tỏ cảm xúc bộc trực, mang đậm chất Nam bộ

Các thủ pháp nghệ thuật như: điệp từ, đối từa