Địa lí 10 Bài 1: Các phép chiếu hình bản đồ cơ bản

a. Khái niệm bản đồ

Bản đồ là hình ảnh thu nhỏ một phần hay toàn bộ trái đất lên mặt phẳng, trên cơ sở toán học nhằm thể hiện các hiện tượng địa lí từ mặt đất lên mặt phẳng thông qua hệ thống các kí hiệu riêng có chọn lọc.

b. Bằng cách nào người ta thành lập được bản đồ? 

Để thành lập bản đồ người ta phải dùng các phép chiếu hình bản đồ để thể hiện Trái Đất hoặc một châu lục, một quốc gia vùng lãnh thổ nào đó lên bản đồ.

c. Khái niệm phép chiếu hình bản đồ

Phép chiếu hình bản đồ là cách biểu thị mặt cong của trái đất lên một mặt phẳng để mỗi điểm trên mặt cong tương ứng với một điểm trên mặt phẳng.

- Ứng với mỗi dạng bản đồ người ta dùng một phép chiếu hình bản đồ tương ứng để thành lập, có phép chiếu thành lập bản đồ chính xác về diện tích, có phép chiếu hình thành lập bản đồ chính xác về hình dạng lãnh thổ.

- Có 3 phép chiếu hình bản đồ cơ bản là:

• Phép chiếu phương vị.
• Phép chiếu hình nón.
• Phép chiếu hình trụ.

1.2.1. Phép chiếu phương vị

a. Khái niệm: 

​- Phép chiếu phương vị là phương pháp thể hiện mạng lưới kinh, vĩ tuyến của mặt cầu lên mặt phẳng

​- ​​​Cách thể hiện: Vị trí tiếp xúc khác nhau có phép chiếu phương vị khác nhau: có 3 phép chiếu phương vị đó là:

• Phép chiếu phương vị đứng.
• Phép chiếu phương vị ngang.
• Phép chiếu phương vị nghiêng.

b. Phép chiếu phương vị đứng:

​- Mặt chiếu tiếp xúc với cực của địa cầu.

​- Đặc điểm lưới kinh, vĩ tuyến của phép chiếu phương vị đứng:

• Kinh tuyến là những đoạn thẳng đồng qui ở cực.
• vĩ tuyến là những vòng tròn đồng tâm ở cực.
• Khu vực chính xác là gần cực, càng xa cực càng kém chính xác.
• Phép chiếu phương vị đứng dùng để vẽ bản đồ vùng xung quanh cực.

1.2.2. Phép chiếu hình nón

a. Khái niệm: 

​- Phép chiếu hình nón là cách thể hiện mạng lưới kinh, vĩ tuyến của địa cầu lên mặt chiếu là mặt hình nón.

​- Cách thể hiện: Vị trí tiếp xúc của hình nón khác nhau có các phép chiếu hình nón khác nhau:

• Phép chiếu hình nón đứng.
• Phép chiếu hình nón ngang.
• Phép chiếu hình nón nghiêng. 

b. Phép chiếu hình nón đứng:

​- Trục của hình nón trùng với trục của địa cầu.

​- Đặc điểm của lưới kinh tuyến, vĩ tuyến của phép chiếu hình nón đứng:

• Chỉ có vĩ tuyến tiếp xúc giữa Địa cầu và mặt nón là chính xác.
• Dùng để vẽ bản đồ ở các vùng đất thuộc vĩ độ trung bình (khu vực ôn đới) và kéo dài theo vĩ tuyến như:  Liên bang Nga, Trung quốc, Hoa kì…

1.2.3. Phép chiếu hình trụ

a. Khái niệm: 

​- Phép chiếu hình trụ thể hiện mạng lưới kinh, vĩ tuyến của mặt cầu lên mặt chiếu là hình trụ.

​- Cách thể hiện: Tùy theo vị trí tiếp xúc của hình trụ với quả cầu, có các phép chiếu hình trụ khác nhau:

• Phép chiếu hình trụ đứng.
• Phép chiếu hình trụ ngang.
• Phép chiếu hình trụ nghiêng.

b. Phép chiếu hình trụ đứng:

​- Mặt hình trụ tiếp xúc với Địa cầu theo vòng xích đạo.

​- Đặc điểm của lưới kinh tuyến, vĩ tuyến của phép chiếu hình trụ đứng:

• Kinh tuyến, vĩ tuyến đều là những đoạn thẳng song song và vuông góc với nhau.
• Khu vực ở xích đạo tương đối chính xác, càng xa xích đạo càng kém chính xác.
• Dùng để vẽ khu vực xích đạo.

- Phương vị đứng:

• Các kinh tuyến: Là những đoạn thẳng đồng qui ở cực.
• Các vĩ tuyến: Là những vòng tròn đồng tâm ở cực.
• Khu vực tương đối chính xác: Gần cực.
• Khu vực kém chính xác: Xa cực.
• Ứng dụng: Dùng để vẽ bản đồ vùng xung quanh cực.

- Hình nón đứng:

• Các kinh tuyến: Là những đoạn thẳng đồng qui ở cực.
• Các vĩ tuyến: Là những cung tròn đồng tâm.
• Khu vực tương đối chính xác: Vĩ tuyến trung bình.
• Khu vực kém chính xác: Gần cực và gần xích đạo.
• Ứng dụng: Dùng để vẽ bản đồ ở các vùng đất thuộc vĩ độ trung bình (khu vực ôn đới) và kéo dài theo vĩ tuyến như: Liên bang Nga, Trung Quốc, Hoa Kì,…).

- Hình trụ đứng:

• Các kinh tuyến: Là những đường thẳng song song và vuông góc với nhau.
• Các vĩ tuyến: Là những đườngthẳng song song và vuông góc với nhau.
• Khu vực tương đối chính xác: Xung quanh xích đạo.
• Khu vực kém chính xác: Xa xích đạo.
• Ứng dụng: Dùng để vẽ khu vực xích đạo.

Câu 1: Trong các phép chiếu phương vị đứng, hình trụ đứng và hình nón đứng thì khu vực nào của Địa Cầu chính xác và khu vực nào kém chính xác? Các phép chiếu này thường được dùng để vẽ bản đồ các khu vực nào, các nước có hình dạng như thế nào? 

Gợi ý làm bài

- Phép chiếu phương vị đứng:

• Đảm bảo chính xác ở trung tâm bản đồ, càng xa trung tâm càng kém chính xác.
• Phép chiếu này thường dùng để vẽ bản đồ ở khu vực quanh cực.

- Phép chiếu hình trụ đứng:

• Phép chiếu này chỉ đúng ở vùng Xích đạo, càng xa xích đạo càng kém chính xác.
• Thường được dùng để vẽ bản đồ thế giới hoặc các khu vực gần Xích đạo.

- Phép chiếu hình nón đứng:

• Chỉ có vĩ tuyến tiếp xúc giữa Địa Cầu và mặt nón là chính xác, càng xa vĩ tuyến tiếp xúc càng kém chính xác.
• Thường dùng để vẽ bản đồ ở các vùng đất thuộc vĩ đọ trung bình (khu vực ôn đới) và kéo dài theo vĩ tuyến như: Liên bang Nga, Trung Quốc, Hoa Kì,...

Câu 2: Hãy cho biết phép chiếu đồ thường dùng để vẽ bản đồ ở khu vực nào?

Gợi ý làm bài

- Phép chiếu phương vị đứng thường dùng để vẽ bản đồ khu vưc quanh cực.

- Phép chiếu hình nón đứng thường dùng để vẽ bản đồ các vùng thuộc trung bình (khu vực ôn đới) và kéo dài theo vĩ tuyến như: Liên Bang Nga, Trung Quốc...

- Phép chiếu hình trụ đứng thường để vẽ bản đồ thế giới hoặc các khu vực gần xích đạo

​Câu 3: Trong phép chiếu hình trụ ngang dưới đây, em hãy cho biết hình trụ tiếp xúc với đường kinh tuyến hay đường vĩ tuyến? Trong phép chiếu này đường kinh tuyến nào là chính xác? Để vẽ lãnh thổ Việt Nam phần đất liền nếu dùng phép chiếu này có tốt không? Tại sao?

Gợi ý làm bài

- Trong phép chiếu hình trụ ngang, hình trụ tiếp xúc với đường kinh tuyến.

- Trong phép chiếu này đường kinh tuyến giữa (đường kinh tuyến tiếp xúc với hình trụ) là chính xác.

- Để vẽ lãnh thổ Việt Nam phần đất liền, có thể sử dụng phép chiếu này. Vì lãnh thổ Việt Nam hẹp ngang và kéo dài theo chiều kinh tuyến.

Với bài học này các em phải nắm được các phép chiếu hình bản đồ cơ bản (khái niệm, cách thể hiện) và ứng dụng cũng như tầm quan trọng của bản đồ trong học tập và cuộc sống. Để đánh giá mức độ hiểu biết, nắm bài của mình các em có thể thử làm các bài tập nhỏ đó là: Từ các phép chiếu đã học các em hãy vẽ hệ thống kinh, vĩ tuyến của 3 phép chiếu đó.