Bài 3: Nhiệm vụ, phương pháp nghiên cứu xã hội học

Nghiên cứu các hình thái biểu hiện và các cơ chế hoạt động của các quy luật hoạt động của xã hội.

Phục vụ cho công tác tổ chức và quản lý xã hội một cách trực tiếp và gián tiếp.

Tri thức của xã hội học đại cương được xem như là một bộ phận, cơ sở phương pháp luận của xã hội học chuyên ngành và kể cả các khoa học khác trong hệ thống khoa học xã hội.

Việc vận dụng tổng hợp các kiến thức và kĩ năng nghiên cứu xã hội học phục vụ cho công tác quản lý xã hội và công tác xã hội nói chung càng nâng cao chất lượng, hiệu quả phục vụ của xã hội học đối với đời sống thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu xã hội học là phân ngành nổi bật của khoa học xã hội học. Nhờ có nó mà ngành xã hội học ngày càng đóng góp đáng kể vào việc hoạch định các chính sách từ vi mô đến vĩ mô cũng như nâng cao năng lực quản lý xã hội.

Nghiên cứu xã hội học có thể được phân loại dựa trên tích chất của nghiên cứu. Ví dụ như:

• Nghiên cứu khám phá (exploratory) được thực hiện ở hầu hết các lĩnh vực.
• Nghiên cứu qui mô nhỏ (small-scale) là nghiên cứu thường được sử dụng trong kinh doanh.
• Nghiên cứu qui mô lớn có tính chuyên nghiệp cao (large- scale professional) là loại nghiên cứu phức tạp và tốn kém.

Ngoài ra, người ta cũng phân loại nghiên cứu xã hội học dựa trên phạm vi nghiên cứu như nghiên cứu thống kê (statistical studies) và nghiên cứu trường hợp (case studies).

Nghiên cứu xã hội học có the xuất phát từ điều tra thực tế để khẳng định hay bác bỏ giả thuyết hoặc xuất phát từ điều tra thực trạng để đưa ra một lý thuyết mới. Điều tra thực tế là quá trình thu thập dữ kiện hoặc thông tin. Việc thu thập dữ kiện có thể được coi là thành phần khách quan của khoa học. Các kĩ thuật thu thập dữ kiện cho phép chúng ta tìm ra cái gì xảy ra chung quanh ta.

Thực hiện một nghiên cứu xã hội học cần tuân thủ một qui trình nhất định. Trước tiên nhà nghiên cứu cần phải đưa ra vấn đề nghiên cứu, sau đó đề ra phương pháp nghiên cứu vấn đề ấy bao gồm các phương pháp thu thập thông tin cụ thể. Những thông tin thu thập được sẽ được xử lý và phân tích về mặt định tính và định lượng để rút ra được kết luận cuối cùng của nghiên cứu.

Vấn đề nghiên cứu:   

• Vấn đề nghiên cứu là nhận định về cái mà nhà điều tra muốn tìm ra. Nếu đó là việc kiểm tra một lý thuyết, thì có thể đây là một nhận định tiên đoán với các kết quả. Một lời tiên đoán như thế được gọi là một giả thuyết. Mặt khác, những cuộc khảo cứu thăm dò lại có thể chứa đựng một nhận định về vấn đề.

Các phương pháp:

• Phương pháp phân tích tài liệu: là cách tiếp cận những tài liệu sẵn có, qua đó có thể nắm được một phần hay toàn bộ sự kiện, hiện tượng có liên quan tới vấn đề nghiên cứu.
• Phương pháp quan sát: là phương pháp mà nhà nghiên cứu sử dụng các tri giác của mình để thu thập thông tin về đối tượng nghiên cứu.
• Phương pháp phỏng vấn: là cách thu thập thông tin thông qua việc hỏi và trả lời giữa nhà nghiên cứu và đối tượng nghiên cứu, bằng các hình thức như mặt đối mặt, gọi điện thoại...
• Phương pháp thu thập thông tin bằng bảng câu hỏi: là phương pháp sử dụng bảng câu hỏi để thu thập thông tin từ đối tượng nghiên cứu.
• Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia: là cách mà nhà nghiên cứu tiếp cận các chuyên gia đầu ngành, để tham khảo ý kiến của họ.

Các kết quả:

• Kết quả là sản phẩm của các phương pháp.
• Chỉ có các dữ kiện (các sự kiện được quan sát) và các kết quả của mọi trắc nghiệm thống kê mới được đưa vào phân kết quả.
• Thông tin có thể được trình dưới hình thức nhận định mô tả mà không lý giải, hoặc dưới hình thức biểu bảng và biểu đồ.
• Phần kết quả chỉ bao gồm những tư liệu thuộc về sự kiện.

Các kết luận:

Phần kết luận giải thích các kết quả, chính điều này mà cuộc nghiên cứu đưa ra:

• Một sự đánh giá về các phát hiện liên quan tới vấn đề nghiên cứu.
• Những vấn đề có thể có, do phương pháp cụ thể gợi lên.
• Việc lý giải và khái quát hóa, nếu có thể được đưa ra.
• Về căn bản các kết luận trả lời cho câu hỏi “như vậy thì sao?”.

Trong khi tiến hành nghiên cứu xã hội học, chúng ta phải thực hiện rất nhiều các thao tác khác nhau.

Từ những thao tác đó, có thể tạm chia tiến trình điều tra thành 3 giai đoạn:

• Giai đoạn 1: Chuẩn bị.
• Giai đoạn 2: Tiến hành điều tra.
• Giai đoạn 3: Xử lý và giải thích thông tin.

Giai đoạn chuẩn bị:

Nhà nghiên cứu cần làm rõ nhưng vấn đề sau đây:

• Vấn đề điều tra hay là đối tượng điều tra, ví dụ: vấn đề cần nghiên cứu như lối sống, định hướng giá trị, nhu cầu tiêu dùng, v.v...
• Địa bàn nghiên cứu.
• Khách thể điều tra hay là người được hỏi, số lượng hay còn gọi là mẫu và những tiêu chí. Chọn mẫu cần được tiến hành với một trong những phương pháp riêng được đề cập ở dưới đây.
• Giả thuyết nghiên cứu: Giả thuyết là giả định chủ quan của người điều tra. Giả thuyết là cơ sở để cho biết chúng ta cần phải thu được những thông tin gì trong cuộc điều tra. Vì vậy, khâu xây dựng giả thuyết cực kì quan trọng. Giả thuyết đúng hay sai sẽ do chính số liệu của nghiên cứu chứng minh. Sau cuộc điều tra giả thuyết sẽ được thừa nhận hay bác bỏ.
• Mô hình lý luận: Mô hình này giúp chúng ta khái quát hóa vấn đề đưa ra các lý giải có tính khoa học. Mô hình lí luận chính là khuôn mẫu, là cái khung để chúng ta có thể sắp xếp các số liệu rời rạc thành hệ thống thống nhất.
• Thao tác hóa các khái niệm: Trong khi xây dựng giả thuyết và xây dựng mô hình lí luận các nhà xã hội học phải trình bày một loạt các khái niệm và phải “thao tác hóa các khái niệm” tức là làm đơn giản hóa các khái niệm và làm cho chúng trở thành tiêu chí, những chỉ báo có thề đo lường dược.
• Các phương pháp thu thập thông tin. Trong đó xây dựng bảng câu hỏi, danh sách các câu hỏi phỏng vấn, mục tiêu quan sát, v.v... cần tuân thủ chặt chẽ những tiêu chí hay chỉ báo nghiên cứu.

Trước khi tiến hành điều tra thật nhà nghiên cứu cần tiến hành điều tra thử với mục đích chuẩn hóa bảng câu hỏi và đồng thời tiến hành huấn luyện điều tra viên.

Giai đoạn tiến hành điều tra: 

• Bắt đầu cuộc điều tra thật. Các điều tra viên tiến hành tiếp xúc với người được hỏi. Điều tra viên trước phải đáp ứng được tiêu chuẩn cụ thể về trình độ học vấn và phải có khả năng giao tiếp trung thực.
• Việc điều tra hay thu thập thông tin tại địa bàn nghiên cứu phải đúng danh sách mẫu hay là người được hỏi đã được chọn. Trong khi điều tra, nhà nghiên cứu đồng thời giám sát quá trình thực hiện và tiến hành rà soát phiếu hỏi để kịp thời bổ sung.

Giai đoạn xử lý thông tin

• Những số liệu thu thập được sẽ được nhà nghiên cứu dựa trên mô hình lý luận xử lý theo các biến số độc lập hay phụ thuộc và những mối liên hệ giữa những biến số đó.
• Kết quả xử lý sẽ được phân tích và lý giải. Từ đó nhà nghiên cứu có thể đưa ra những kết luận hay những khuyến nghị cụ thể trong báo cáo tổng kết nghiên cứu.
• Báo cáo này nhằm giúp các nhà quản trị xã hội có thể nhìn ra những vấn đề cần giải quyết hoặc điều chỉnh chính sách ổn định và phát triển xã hội.

Quy trình này cần phải tách riêng và tiến hành một cách khoa học nhằm đem lại tính khách quan của nghiên cứu xã hội học.

Các loại mẫu xác xuất

Chọn mẫu ngẫu nhiên đơn giản: Các yếu tố trong khung mẫu sẽ được đánh số, sau đó viết những con số lên mẩu giấy rồi cho vào một chiếc hộp sóc lên, rồi lần lượt bốc từ trong hộp ra những mẩu giấy bất kì. Những con số trong mẩu giấy nào được chọn cùng chính là những con số thứ tự của những người trong danh sách đã được chọn. Hiện nay phần mềm SPSS của máy tính có thể giúp chúng ta lấy ra một tập hợp những số ngẫu nhiên.

Mẫu hệ thống qui định rằng chúng ta chọn mẫu những người thứ n khi đã chọn một số đầu tiên ngẫu nhiên. Ví dụ: chúng ta có danh sách các chủ hộ do các tổ trưởng cung cấp, tổng số là 5.000 người, chúng ta muốn chọn mẫu có dung lượng là 100 người. Như vậy cứ 50 người trong tổng thể, chúng ta có thể chọn 1 và nếu muốn người thứ 1/50 xuất hiện trong mẫu thì chúng ta sẽ cần lấy người đầu tiên bất kỳ trong số 50 người đầu tiên của tổng thể và sau đó cứ 50 người, chúng ta sẽ lại chọn một người đưa vào danh sách mẫu, cứ làm như vậy cho đến cuối danh sách, nếu hết danh sách ta vẫn chưa chọn xong thì cũng có thể quay trở lại từ đầu bằng cách đó, mỗi người trong danh sách sẽ đều có cơ hội được chọn như nhau.

Chọn mẫu phân tầng, người chọn mẫu cần phải nắm được một số đặc điểm của khung mẫu, rồi chia khung mẫu đã có theo những đặc điểm mà họ quan tâm thành những “tầng"' khác nhau. Ví dụ: đặc điểm về giới tính, trình độ học vấn hay lứa tuổi, vv... Sau đó chọn mẫu trên cơ sở các tầng. Các nhà xã hội học cho rằng những yếu tố kể trên có khả năng ảnh hưởng đến câu trả lời vì vậy nếu chọn được các mẫu xác xuất dựa trên cơ sở các tầng, khi xử lý kết quả theo các phân tổ như giới tính, nghề nghiệp, học vấn... thì khả năng đại diện cho mỗi tầng sẽ lớn hơn.

Mẫu phi xác suất

Những nghiên cứu định tính, nghiên cứu trường hợp trong một khu vực hẹp không đòi hỏi phải chọn mẫu xác suất.

Mẫu thuận tiện bao gồm những người sẵn lòng trả lời cho người thu thập thông tin mà không cần phải thuộc về một danh sách nào và việc chọn họ làm đơn vị mẫu cũng không cần tuân theo nguyên tắc nào. Cần phải lưu ý rằng, không phải ai cũng sẵn sàng trả lời cho những câu hỏi về những vấn đề quá tế nhị, ví dụ như quan hệ tình dục tiền hôn nhân, quan điểm về tình hình mại dâm, v.v... Vì vậy phải cân nhắc xem ai là người có thể sẵn lòng bày tỏ quan điểm của họ trước những yêu cầu của người điều tra.

• Mẫu phán đoán là hình thức chọn mẫu trong đó các đối tượng được chọn được kỳ vọng đáp ứng được những yêu cầu của cuộc nghiên cứu. Tức là người nghiên cứu dự đoán về những nhóm người có thể phù hợp với yêu cầu cung cấp tin của anh ta.
• Mầu chỉ tiêu thoạt nhìn hơi giống mẫu phân tầng. Tuy nhiên, đây là cách chọn mẫu phi xác suất, tuy nó được chọn trên cơ sở những nhóm đã được xác định rõ ràng nhưng nếu như mẫu phân tầng phái có được một khung mẫu thì mẫu này lại không cần.
• Mẫu tăng nhanh trước hết chúng ta cần chọn một số người có những tiêu chuẩn mà ta mong muốn, phỏng vấn họ rồi hỏi xem họ có thề giới thiệu cho chúng ta vài người tương tự. Theo cách này, số lượng đơn vị sẽ tăng lên nhanh chóng. Như vậy, người trả lời đồng thời là người cung cấp mẫu cho nhà nghiên cứu. Cách chọn mẫu này rất phù hợp với những cuộc nghiên cứu về những vấn đề tế nhị hay đặc biệt của xã hội như tìm hiểu về những khách làng chơi, về những người đồng tính luyến ái, những đối tượng sử dụng ma tuý...

Không có cách chọn mẫu nào được coi là tối ưu cho mọi cuộc nghiên cứu. Mẫu tốt là mẫu được chọn phù hợp với mục tiêu, nhiệm vụ, phương pháp, qui mô và tài chính của cuộc nghiên cứu. Trong các báo cáo phúc trình kết quả nghiên cứu, người nghiên cứu phải trình bày rõ ràng cách thức chọn mẫu của mình cũng như hạn chế của việc chọn mẫu đó để bản thân họ và những người khác có thể rút kinh nghiệm. Điều qui định này được coi như một trong những tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp.

Trên đây là nội dung bài giảng Xã hội học đại cương Bài 3: Nhiệm vụ, phương pháp nghiên cứu xã hội học được eLib tổng hợp lại nhằm giúp các bạn sinh viên có thêm tư liệu tham khảo. Hy vọng đây sẽ là tư liệu giúp các bạn nắm bắt nội dung bài học dễ dàng hơn.