Địa lí 10 Bài 9: Tác động của ngoại lực đến địa hình bề mặt Trái Đất

• Khái niệm: Ngoại lực là lực có nguồn gốc từ bên trên bề mặt Trái Đất.
• Nguyên nhân: Nguồn năng lượng sinh ra ngoại lực là nguồn năng lượng của bức xạ Mặt Trời.
• Ngoại lực gồm tác động của các yếu tố khí hậu, các dạng nước, sinh vật và con người.

• Tác động của ngoại lực đến địa hình bề mặt Trái Đất thông qua các quá trình ngoại lực đó là phá huỷ ở chỗ này bồi tụ ở chỗ kia do sự thay đổi nhiệt độ, nước chảy, sóng biển...

a. Quá trình phong hóa

• Là quá trình phá hủy, làm biến đổi các loại đá và khoáng vật do tác động của sự thay đổi nhiệt độ, nước, ôxi, khí CO2­, các loại axit có trong thiên nhiên và sinh vật.
• Xảy ra mạnh nhất trên bề mặt Trái Đất.

- Phong hóa lí học

• Khái niệm: Là sự phá hủy đá thành các khối vụn có kích thước khác nhau, không làm biến đổi màu sắc, thành phần hóa học của chúng.
• Nguyên nhân chủ yếu:
  • Sự thay đổi nhiệt độ.
  • Sự đóng băng của nước. 
  • Tác động của con người.
• Kết quả: đá nứt vỡ (Địa cực và hoang mạc)

- Phong hóa hóa học

• Khái niệm: Là quá trình phá hủy, chủ yếu làm biến đổi thành phần, tính chất hóa học của đá và khoáng vật.
• Nguyên nhân: Tác động của chất khí, nước, các chất khoáng chất hòa tan trong nước...
• Kết quả: Đá và khoáng vật bị phá huỷ, biến đổi thành phần, tính chất hoá học.Diễn ra mạnh nhất ở miền khí hậu xích đạo, gió mùa ẩm (dạng địa hình catxtơ ở miền đá vôi).

- Phong hóa sinh học

• Khái niệm: Là sự phá hủy đá và khoáng vật dưới tác động của sinh vật: Vi khuẩn, nấm, rễ cây.
• Nguyên nhân: sự lớn lên của rễ cây, sự bài tiết các chất.
• Kết quả:
  • Đá bị phá hủy về mặt cơ giới.
  • Bị phá hủy về mặt hóa học.

b. Quá trình bóc mòn

• Là quá trình các tác nhân ngoại lực (nước chảy, sóng biển, băng hà, gió...) làm các sản phẩm phong hóa rời khỏi vị trí ban đầu của nó.
• Quá trình bóc mòn có nhiều hình thức khác nhau

- Xâm thực

• Làm chuyển dời các sản phẩm phong hoá
• Là quá trình bóc mòn do nước chảy, sóng biển, gió, băng hà...
• Do nước chảy tạm thời: Khe, rãnh...
• Do dòng chảy thường xuyên: Sông, suối...
• Xâm thực của sóng biển tạo ra các vịnh, các mũi đất nhô ra biển.
• Địa hình bị biến dạng: giảm độ cao, sạt lở...

- Thổi mòn

• Quá trình bóc mòn do gió, thường xảy ra mạnh ở những vùng khí hậu khô hạn.
• Tạo thành những dạng địa hình độc đáo như: nấm đá, cột đá …

- Mài mòn

• Diễn ra chậm chủ yếu trên bề mặt đất đá.
• Do tác động của nước chảy trên sườn dốc, sóng biển, chuyển động của băng hà tạo dạng địa hình: Vách biển, hàm ếch sóng vỗ, bậc thềm sóng vỗ.

c. Quá trình vận chuyển

• Là sự tiếp tục của quá trình bóc mòn. Là quá trình di chuyển vật liệu từ nơi này đến nơi khác.
• Khoảng cách dịch chuyển phụ thuộc vào động năng của quá trình:
  • Vật liệu nhẹ, nhỏ được động năng của ngoại lực cuốn theo.
  • Vật liệu lớn, nặng chịu thêm tác động của trọng lực, vật liệu lăn trên bề mặt đất đá. 

d. Quá trình bồi tụ

- Quá trình tích tụ các vật liệu (trầm tích)

- Nếu động năng giảm dần, vật liệu sẽ tích tụ dần trên đường đi.

- Nếu động năng giảm đột ngột thì vật liệu sẽ tích tụ, phân lớp theo trọng lượng.

- Kết quả:

• Tạo nên địa hình mới.
•  Do gió: Cồn cát, đụn cát (sa mạc)
•  Do nước chảy: Bãi bồi, đồng bằng châu thổ (ở hạ lưu sông).
•  Do sóng biển: Các bãi biển.

→ Nội lực làm cho bề mặt Trái Đất gồ ghề, ngoại lực có xu hướng san bằng gồ ghề. Chúng luôn tác động đồng thời, và tạo ra các dạng địa hình trên bề mặt Trái Đất.

Câu 1: Vì sao quá trình phong hoá lại xảy ra mạnh nhất ở bề mặt Trái Đất?

Gợi ý làm bài

Vì bề mặt Trái Đất là nơi tiếp xúc với bầu khí quyển, thủy quyển và sinh quyển: nơi diễn ra các hiện tượng thời tiết khí hậu (mây, mưa, gió, nắng…), có các dòng chảy sông ngòi, sóng biển...và là nơi sinh sống của sinh vật.

⟹ Đây là những tác nhân tác động trực tiếp đến quá trình phá hủy và biến đổi các loại đá, khoáng vật (quá trình phong hóa).

Câu 2: Vì sao phong hoá lí học lại xảy ra mạnh ở các miền khí hậu khô nóng (hoang mạc và bán hoang mạc) và miền có khí hậu lạnh? 

Gợi ý làm bài

Vì ở hoang mạc và bán hoang mạc có sự thay đổi nhiệt độ tương đối đột ngột giữa ngày và đêm nên phong hóa lý học diễn ra mạnh mẽ.

Nơi có khí hậu lạnh, thường có sự đóng băng của nước; khi đóng băng, thể tích của nước tăng lên làm dãn các khe nứt; khi tan băng, khe nứt hẹp lại, tạo ra sự nứt vỡ nhiều hơn.

Câu 3: Hãy kể tên một vài dạng địa hình cacxtơ mà em biết.

Gợi ý làm bài

Một vài dạng địa hình cacxtơ như: hang động (động Phong Nha, các hang động của vùng núi đá vôi vịnh Hạ Long,...), măng đá, nhũ đá,...

Câu 4: Hãy kể tên một số dạng địa hình bồi tụ do nước chảy, do gió và sóng biển mà em biết.

Gợi ý làm bài

- Địa hình bồi tụ:

+ Do nước chảy: bãi bồi, đồng bằng phù sa sông, tam giác châu (đồng bằng sông Hồng, đồng bằng sông Cửu Long).

+ Do gió như: các cồn cát, đụn cát ở bờ biển.

+ Do sóng biển bồi tụ: như bãi biển...

Sau bài học cần nắm các nội dung sau:

- Biết được các quá trình bóc mòn, vận chuyển, bồi tụ tác động đến sự hình thành bề mặt Trái Đất.

- Phân tích được mối quan hệ giữa 3 quá trình: bóc mòn, vận chuyển, bồi tụ.