Bài 2: Thị trường độc quyền nhóm

Trong thị trường độc quyền nhóm chỉ có một số ít người bán, thị phần của mỗi doanh nghiệp là khá lớn và có quan hệ phụ thuộc lẫn nhau, nghĩa là khi một doanh nghiệp tiến hành chiến lược thay đổi giá cả, sản lượng, quảng cáo... ảnh hưởng bất lợi đến các doanh nghiệp còn lại, lập tức các doanh nghiệp này sẽ phản ứng đối phó lại nhằm bảo vệ thị phần của mình.

Trên thị trường độc quyền nhóm, sản phẩm có thế là đồng nhất (thép, nhôm, ximăng, hóa dầu) hay khác biệt (ngành sản xuất máy bay, ôtô, thiết bị điện và máy tính) và các sản phẩm có khả năng thay thế lẫn nhau.

Các doanh nghiệp mới (tiềm tăng) khó hoặc không thể gia nhập ngành vì có những rào chắn lối vào như: độc quyền về bằng sáng chế hay quy trình công nghệ, có ưu thế về quy mô lớn, uy tín danh tiếng thương hiệu của các doanh nghiệp hiện hữu.... Ngoài ra các doanh nghiệp lớn có thể tiến hành những chiến lược để ngăn chặn những doanh nghiệp mới đi vào thị trường, bằng cách xây dựng khả năng sản xuất còn thừa, dọa sẽ bán phá giá và làm tràn ngập thị trường sản phẩm nếu có doanh nghiệp mới gia nhập vào ngành.

Đường cầu thị trường có thể thiết lập dễ dàng, nhưng rất khó thiết lập đường cầu của từng doanh nghiệp vì phải dự đoán chính xác lượng cầu thị trường và số lượng cung ứng của các đối thủ ở mỗi mức giá, mới thiết lập được đường cầu sản phẩm của doanh nghiệp xác đáng.

Quản lý một doanh nghiệp độc quyền nhóm rất phức tạp, khó khăn, phải cẩn trọng xem xét và dự đoán chính xác phản ứng đối phó hợp lý của các đối thủ cạnh tranh khi doanh nghiệp quyết định các chiến lược về giá cả, về sản lượng, về chi tiêu cho quảng cáo, về đầu tư mới... Đồng thời phải biết rằng các quyết định, các phản ứng đối phó giữa các doanh nghiệp đều năng động và tiến hóa theo thời gian.

Có thể phân các doanh nghiệp độc quyền nhóm thành 2 loại:

Các doanh nghiệp độc quyền nhóm hợp tác với nhau: Khi các doanh nghiệp có thể thương lượng với nhau và có những hợp đồng ràng buộc để đưa ra những chiến lược chung.

Các doanh nghiệp độc quyền nhóm không hợp tác: Khi các doanh nghiệp không liên lạc, không thương lượng với nhau, không có những hợp đồng ràng buộc, mà cạnh tranh với nhau.

Đối với các doanh nghiệp độc quyền nhóm không hợp tác, thường thực hiện các chiến lược cạnh tranh về sản lượng, cạnh tranh về giá, cạnh tranh quảng cáo, cải tiến mẫu mà và chất lượng sản phẩm, tổ chức các dịch vụ hậu mãi...

Trước tiên ta xem xét chiến lược cạnh tranh về sản lượng.

Đặc trưng là mô hình Cournot và mô hình Stackelberg với giả định chỉ có 2 doanh nghiệp trong ngành.

Mô hình Cournot

Đây là mô hình đơn giản do nhà kinh tế học người Pháp Augustin Cournot đưa ra vào năm 1938. Với giả định là:

Thị trường chỉ có 2 doanh nghiệp sản xuất sản phẩm giống nhau, nên chỉ có một mức giá trên thị trường sản phẩm.

Cả 2 doanh nghiệp này đều am hiểu nhu cầu thị trường và chi phí của nhau.

Vấn đề đặt ra là cả 2 doanh nghiệp chỉ có một lần và cùng một lúc đưa ra quyết định sản xuất bao nhiêu sản phẩm để tối đa hóa lợi nhuận.

Giá sản phẩm trên thị trường sẽ phụ thuộc vào tổng số sản phẩm của cả 2 doanh nghiệp.

Thực chất của mô hình này là mỗi doanh nghiệp xem như lượng sản phẩm của đối thủ cạnh tranh là đã dịnh, rồi quyết định lượng sản phẩm của mình để đạt lợi nhuận tối đa.

Ví dụ 1: Hàm số cầu thị trường của sản phẩm X là P = 53 - Q. Có 2 doanh nghiệp (DN) sản xuất sản phẩm X. Doanh nghiệp 1 và doanh ng­hiệp 2 đều sản xuất có chi phí trung bình và chi phí biên không đổi là AC = MC = 5. Với Q = Q₁ + Q₂, Q₁ là sản lượng của doanh nghiệp 1 và Q₂ là sản lượng của doanh nghiệp 2.

Để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp I sẽ quyết định sản xuất bao nhiêu sản phẩm là tùy thuộc vào sản lượng mà nó dự đoán doanh nghiệp II sẽ sản xuất (hình 7.5):

Nếu doanh nghiệp I cho rằng doanh nghiệp II không sản xuất (Q₂ = 0) thì đường cầu của doanh nghiệp 1 chính là đường cầu thị trường: P = 53 - Q₁. Để tối đa hóa lợi nhuận doanh nghiệp 1 quyết định sản xuất sản lượng Q₁, tại đó: MR₁₍₀₎ = MC hay 53 - 2Q = 5, ta tính được Q₁ = 24.

Nếu doanh nghiệp 1 cho rằng doanh nghiệp 2 sản xuất Q2 = 24, thì đường cầu D₁ doanh nghiệp 1 sẽ dịch chuyển sang trái một đoạn bằng 24, D₁₍₂₄₎ có dạng: P = 53 - Q₁ - 24 = 29 - Q₁. Để tối đa hóa lợi nhuận doanh nghiệp 1 quyết định sản xuất sản lượng Q₁, tại đó: MR₁₍₂₄₎ = MC hay 29 - 2Q₁ = 5, ta tính được Q₁ = 12.

Nếu dự đoán doanh nghiệp 2 sản xuất Q₂ = 36, thì đường cầu của doanh nghiệp 1 (D₁₍₃₆₎) có dạng: P = 53 - Q₁ - 36 = 17 - Q₁. Để tối đa hóa lợi nhuận doanh nghiệp 1 quyết định sản xuất sản lượng Q₁, tại đó: MR₁₍₃₆₎ = MC hay 17 - 2Q₁ = 5, ta tính được Q₁ = 6.

Nếu doanh nghiệp 2 sản xuất Q₂= 48 thì D₁₍₄₈₎: P = 53 - Q₁ - 48 \(\implies\) P = 5 - Q₁. Để tối đa hóa lợi nhuận doanh nghiệp 1 quyết định sản xuất sản lượng Q₁, tại đó: MR₁₍₄₈₎ = MC hay 5 - 2Q₁ = 5, ta tính được Q₁ = 0.

Như vậy quyết định sản lượng để tối đa hóa lợi nhuận của doanh nghiệp 1 phụ thuộc vào sản lượng của doanh nghiệp 2, thế hiện qua bảng 7.1 sau:

Thông thường khi có hơn 2 doanh nghiệp trong một ngành, thì cạnh tranh giá cả giữa các doanh nghiệp diễn ra như sau:

Khởi đầu, một doanh nghiệp sẽ hạ giá bán để gia tăng thị phần và tăng thêm lợi nhuận, gây bất lợi, làm giảm lợi nhuận của các doanh nghiệp còn lại. Do đó các doanh nghiệp đối thủ phản ứng trả đũa bằng cách cũng hạ giá, thậm chí hạ giá nhiều hơn so với doanh nghiệp ban đầu. Để bảo vệ thị phần của mình, buộc doanh nghiệp đầu tiên phải tiếp tục hạ giá bán nhiều hơn nữa. Cuộc chiến tranh giá thực sự xảy ra, mà hậu quả là:

Các doanh nghiệp yếu thế, có chi phí sản xuất cao sẽ bị phá sản, bị loại ra khỏi ngành.

Các doanh nghiệp lớn, có tiềm lực tài chính cũng bị thua lỗ và nếu kéo dài có thể cùng bị phá sản. Do đó, để tồn tại các doanh nghiệp còn lại, cuối cùng phải thỏa hiệp, cấu kết với nhau công khai hay ngấm ngầm.

Cho dù chi phí giảm hay nhu cầu giảm, thì các doanh nghiệp cũng không giảm giá, vì có thể gây ra sự hiểu lầm và chiến tranh giá cả lại tái diễn. Điều này được mô tả bằng mô hình đường cầu gãy trong đồ thị 7.8.

Mỗi doanh nghiệp đứng trước đường cầu gãy với mức giá phổ biến hiện thời là P1. Ở những mức giá cao hơn P1, đường cầu rất co giãn, bởi vì mỗi doanh nghiệp cho rằng nếu tăng giá sản phẩm cao hơn mức giá P₁ thì không một đối thù nào tăng giá theo, do đó thị phần và doanh thu của doanh nghiệp sẽ bị giảm.

Ngược lại, ở những mức giá thấp hơn P₁, đường cầu rất ít co giãn, vì rằng khi một doanh nghiệp hạ giá bán sản phẩm của mình thấp hơn mức giá hiện hành P₁ thì các đối thủ cũng sẽ hạ giá theo vì họ không muốn bị giảm thị phần, do vậy lượng sản phẩm bán ra của doanh nghiệp chỉ tăng đến phạm vi lượng cầu thị trường tăng do giá giảm.

Vì thế, đường cầu của doanh nghiệp độc quyền nhóm là đường cầu gãy tại mức giá hiện hành P₁, đường doanh thu biên tương ứng không liên tục tại sản lượng Q₁. Do đó nếu chi phí biên tăng từ MC₁ lên MC₂ (hoặc giảm từ MC₂ xuống MC₁) thì doanh nghiệp vẫn sản xuất ở sản lượng như cũ Q₁ (MC₂ = MR) với giá bán ra vẫn không đổi P₁.

Nhược điểm của mô hình đường cầu gãy là không giải thích được sự hình thành mức giá thị trường P₁.

Ngày nay các doanh nghiệp luôn né tránh cuộc cạnh tranh bằng giá cả, vì hậu quả của nó là các bên đều bị thiệt hại, nhưng để tồn tại và phát triển, các doanh nghiệp luôn nỗ lực tìm kiếm những hình thức cạnh tranh phi giá cả, an toàn và hữu hiệu hơn.

Cạnh tranh về quảng cáo

Khi thị trường đã bão hòa, doanh nghiệp nào tăng cường quảng cáo và hình thức quảng cáo hấp dẫn sẽ lôi kéo khách hàng nhiều hơn, thị phần và lợi nhuận sẽ gia tăng. Sau đó các doanh nghiệp đối thủ cũng sẽ tăng cường quảng cáo để bảo vệ thị phần của mình, làm chi phí quảng cáo liên tục tăng lên, lợi nhuận của các bên đều giảm xuống, đồng thời giá sản phẩm nhích lên.

Các doanh nghiệp sẽ rơi vào thế lưỡng nan của 2 kẻ bị tình nghi - một ví dụ điển hình trong lý thuyết trò chơi như sau:

Có 2 kẻ bị bắt giam do bị tình nghi đã cùng nhau gây trọng án, họ bị giam giữ riêng biệt và không thể thông tin cho nhau. Cả 2 đều được yêu cầu thú nhận tội lỗi. Nếu cả 2 thú nhận, mỗi người sẽ nhận án tù 5 năm. Nếu không ai thú nhận, thì không có chứng cớ để buộc tội, cho nên mỗi người chỉ bị tù 2 năm. Nếu một trong hai nhận tội, người nhận tội chỉ bị tù 1 năm, còn người kia sẽ bị tù 10 năm. Theo bạn, mỗi người bị giam sẽ quyết định như thế nào cho hợp lý? Khai hay không khai, nhận hay không nhận tội?

Những kết quả có thể xảy ra được tóm tắt trong ma trận thưởng phạt của lý thuyết trò chơi trong bảng 7.2.

Bảng 7.2 cho thấy cả 2 người bị giam đều ở trong tình trạng tiến thoái lưỡng nan. Nếu cả hai thỏa thuận không nhận tội, thì mỗi người chỉ bị kết án 2 năm tù. Nhưng họ không thể nói chuyện được với nhau, hoặc có nói với nhau đi nữa, thì họ cùng không tin chắc người kia giữ đúng điều thỏa thuận. Nếu A không nhận tội, có khả năng bị B phản bội, B sẽ nhận tội. Xét cho cùng, phương án tốt nhất cho A là sẽ nhận tội cho dù B quyết định như thế nào. Tương tự phương án tốt nhất cho B là sẽ nhận tội, bất chấp A quyết định như thế nào. Như vậy cả 2 người sẽ cùng nhận tội, đều bị tù 5 năm.

Phương án tốt nhất trong hành động của mỗi bên được gọi là chiến lược thống trị (hay chiến lược ưu thế).

Chiến lược thống trị là một chiến lược tối ưu của một người chơi, bất kể đối phương hành động như thế nào.

Như vậy, mỗi người bị giam đều có chiến lược thống trị là nhận tội. Do đó, thế cân bằng của chiến lược thống trị thể hiện ở ô dưới bên phải: cả 2 đều nhận tội, cả 2 đều bị tù 5 năm.

Bảng 7.2: Kết quả của mỗi chiến lược của 2 người bị giam

Trong ngành, doanh nghiệp có ưu thế về quy mô sản xuất lớn sẽ là người định giá sản phẩm, các doanh nghiệp còn lại sẽ là những người chấp nhận, theo mức giá mà doanh nghiệp thống trị đã ấn định.

Giả sử đường cầu thị trường về sản phẩm là (D); đường cung của các doanh nghiệp chấp nhận giá là S_F; đường cầu của doanh nghiệp lãnh đạo giá là D_L; là chênh lệch giữa đường cầu thị trường (D) và đường cung S_F: Q_L = Q_D - Q_F.

Đường doanh thu biên tương ứng của doanh nghiệp lãnh đạo giá là MR_L và đường chi phí biên là MC_L.

Để tối đa hóa lợi nhuận của mình, doanh nghiệp lãnh đạo giá sẽ sản xuất ở sản lượng Q_L, tại đó MR_L = MC_L, định giá bán là P₁.

Ở mức giá P₁, các doanh nghiệp đi theo sẽ bán với sản lượng Q_F, do đó tại mức giá P₁ sản lượng bán ra trên thị trường: Q₁= Q_L+ Q_F.

Khi các doanh nghiệp công khai thỏa thuận hợp tác với nhau thành một liên minh sản xuất được gọi là Cartel.

Nếu tất cả các doanh nghiệp kết hợp thành một Cartel, thì thị trường trở thành thị trường độc quyền hoàn toàn. Để tối đa hóa lợi nhuận chung, Cartel sẽ ấn định mức giá và sản lượng cần sản xuất theo nguyên tắc MC = MR. Sau đó sẽ phân phối sản lượng cho các doanh nghiệp thành viên dựa vào vị thế của mỗi doanh nghiệp; hay phân chia thị trường, mỗi doanh nghiệp thành viên sẽ trở thành doanh nghiệp độc quyền trong khu vực của mình.

Trong thực tế, thường chỉ có một số doanh nghiệp trong ngành tham gia thành lập Cartel, nên sản lượng của Cartel chỉ chiếm một phần trong tổng sản lượng, bởi còn các doanh nghiệp cạnh tranh khác nằm ngoài Cartel. Các Cartel thường có tính quốc tế, với mục tiêu là nâng giá cao hơn nhiều so với giá cạnh tranh bằng cách hạn chế sản lượng cung ứng.

Một Cartel thành công trong việc nâng cao mức giá nhằm gia tăng lợi nhuận phải hội đủ 3 điều kiện:

Cầu thị trường là ít co giãn, khó có sản phẩm thay thế.

Các doanh nghiệp cạnh tranh còn lại (không gia nhập Cartel) có cung co giãn rất ít, nghĩa là lượng cung của họ rất hạn chế.

Sản lượng của Cartel chiếm tỷ trọng lớn và có chi phí thấp trong ngành, đông thời các doanh nghiệp thành viên phải trung thực tuân theo đúng quy định của Cartel.

Một Cartel sẽ ấn định giá như thế nào? Sử dụng mô hình một doanh nghiệp lãnh đạo giá do có ưu thế, vận dụng để giải thích tại sao Cartel dầu lửa OPEC lại thành công trong việc nâng giá, được minh họa ở đồ thị 7.11.

Dw là đường cầu thế giới về dầu thô; Sc là đường cung về dầu của các nước ngoài OPEC. Đường cầu về dầu của OPEC là mức chênh lệch giữa đường cầu thế giới Dw và đường cung cạnh tranh Sc (D_OPEC = Dw - Sc). Đường doanh thu biên và chi phí biên của OPEC là MR và MC. Chi phí sản xuất của OPEC thấp hơn nhiều so với các nước ngoài OPEC.

Để tối đa hóa lợi nhuận, OPEC sẽ sản xuất ở sản lượng Q_OPEC (tại đó MC = MR) ấn định giá bán là P*.

Ở giá P* các nước ngoài OPEC sẽ cung cấp Qc; lượng cầu thế giới ở mức giá P* là Qw = Q_OPEC + Qc.

Trước khi có Cartel OPEC, các nước sản xuất cạnh tranh nhau thì giá cạnh tranh là Pc - là mức giá tại đó đường cầu của OPEC cắt đường MC.

Như vậy giá mà Cartel ấn định P* cao hơn rất nhiều so với giá Pc trước khi chưa thành lập Cartel.

Sở dĩ OPEC thành công trong việc ấn định giá vì cầu về dầu mỏ của thế giới là co giãn ít, không có sản phẩm thay thế, còn lượng cung dầu mỏ trong ngắn hạn của các nước ngoài OPEC là ít co giãn. Chi phí sản xuất của OPEC thấp hơn và cung cấp lượng dầu lớn chiếm 2/3 lượng cung thế giới.

Ngược lại Cartel sản xuất Đồng CIPEC lại không thành công vì cầu về đồng co giãn nhiều, có nhiều kim loại thay thế cho đồng, cung của các nước sản xuất đồng ngoài CIPEC chiếm tỷ trọng lớn 65%, còn CIPEC chỉ cung cấp 35% lượng đồng và chi phí sản xuất thấp hơn không đáng kể so với các nước ngoài CIPEC.

Nhằm giúp các bạn sinh viên có thêm tư liệu tham khảo, eLib đã tổng hợp nội dung bài giảng Bài 2: Thị trường độc quyền nhóm và chia sẽ đến các bạn trên đây. Hy vọng tư liệu này giúp các bạn nắm bắt nội dung bài học dễ dàng hơn.