Hóa học 12 Bài 2: Lipit

Lipit là những hợp chất hữu cơ có trong tế bào sống, không hòa tan trong nước nhưng tan trong các dung môi hữu cơ không phân cực như: ete, cloroform, xăng dầu...

Lipit bao gồm chất béo, sáp, steroit, photpholipit… hầu hết chúng đều là các este phức tạp.

Chất béo: là trieste của glixerol với các axit béo, là các axit monocacboxylic có số chẵn nguyên tử C (thường từ 12C đến 24C) không phân nhánh, được gọi chung là triglixerit.

Công thức tổng quát của chất béo với R₁, R₂, R₃ có thể giống nhau hoặc khác nhau.

- Một số axit béo thường gặp:

• Axit panmitic: C₁₅H₃₁COOH
• Axit stearic: C₁₇H₃₅COOH
• Axit oleic: C₁₇H₃₃COOH
• Axit linoleic: C₁₇H₃₁COOH

- R₁, R₂, R₃: không no ⇒ Chất béo lỏng (dầu thực vật)

Ví dụ: (C₁₇H₃₃COO)₃C₃H₅

- R₁, R₂, R₃: no ⇒ Chất béo rắn (mỡ động vật)

Ví dụ: (C₁₇H₃₅COO)₃C₃H₅

- Phản ứng thủy phân

• Môi trường axit → axit béo + glixerol: (RCOO)₃C₃H₅  + 3H₂O → 3RCOOH + C₃H₅(OH)₃
• Môi trường kiềm: (Phản ứng xà phòng hóa): (RCOO)₃C₃H₅  + 3NaOH → 3RCOONa + C₃H₅(OH)₃

- Muối Na, K của axit béo → gọi là xà phòng 

Ví dụ: C₁₇H₃₅COONa,  C₁₇H₃₅COOK, ...

- Phản ứng cộng H₂ của chất béo lỏng

(C₁₇H₃₃COO)₃C₃H₅ + 3H₂ → (C₁₇H₃₅COO)₃C₃H₅  (đk: 175 - 190^oC, xt: Ni)

- Chú ý: Chất béo không no sẽ bị oxh bởi không khí → peoxit, chất này bị phân hủy tạo thành các anđehit có mùi khó chịu và gây hại cho người ăn.

Chất béo →  axit béo + glixerol

Bài 1: Thủy phân hoàn toàn 444g một lipit thu được 46g glixerol và hai loại axit béo. Hai loại axit béo đó là:

A. C₁₅H₃₁COOH và C₁₇H₃₅COOH

B. C₁₇H₃₁COOH và C₁₇H₃₅COOH

C. C₁₇H₃₅COOH và C₁₇H₃₃COOH

D. C₁₇H₃₃COOH và C₁₅H₃₁COOH

Hướng dẫn giải 

nGlixerol = 0,5 mol

Gọi công thức lipit có dạng: C₃H₅(OCOR)₃ với R = (2R₁ + R₂) : 3

C₃H₅(OCOR)₃ + 3H₂O ↔ C₃H₅(OH)₃ + 3RCOOH

0,5                                          0,5mol

M lipit = 0,5.(41 + 132 + 3R) = 444 ↔ R = (2R₁ + R₂) : 3 = 238,33  (1)

Mà MC₁₇H₃₅ = 239, MC₁₇H₃₃ = 237, MC₁₅H₃₃ = 213, MC₁₅H₃₁ = 211

Kết hợp với (1) ↔ cặp nghiệm phù hợp C₁₇H₃₅ và C₁₇H₃₃

→ Đáp án C

Bài 2: Thủy phân chất béo glixerol tristearat (C₁₇H₃₀COO)₃C₃H₅ cần dùng 1,2kg NaOH. Biết hiệu suất phản ứng là 80%. Khối lượng glixerol thu được là:

A. 8,100kg

B. 0,750kg

C. 0,736kg

D. 6,900kg

Hướng dẫn giải 

(C₁₇H₃₀COO)₃C₃H₅ + 3NaOH → 3C₁₇H₃₅COONa + C₃H₅(OH)₃

Ta có: n_NaOH = 0,03Kmol

n_C3H₅(OH)₃ = 1/3 n_NaOH = 0,01Kmol

m_C3H₅(OH)₃ = 0,01.92 = 0,92kg

H = 80% ⇒ m_{glixerol thực tế} = 0,92. 80% = 0,736kg

→ Đáp án C

Bài 3: Để sản xuất xà phòng người ta đun nóng axit béo với dung dịch NaOH, Tính Khối lượng glixerol thu được trong quá trình xà phòng hóa 2,225 kg tristearin có chứa 20% tạp chất với dung dịch NaOH (coi như phản ứng này xảy ra hoàn toàn)?

A. 1,78 kg

B. 0,184 kg

C. 0,89 kg

D. 1,84 kg

Hướng dẫn giải 

Tristearin: (C₁₇H₃₅COO)₃C₃H₅

m_glixerol = 92.n_glixerol = 92.n_tristearin = 92. (2,225/890). 0,8 = 0,184 kg.

→ Đáp án C

Bài 1: Để trung hòa lượng axit béo tự do có trong 14g một mẩu chất béo cần 15ml dung dịch KOH 0,1M. Chỉ số axit của mẩu chất béo trên là:

A. 6,0   

B. 7,2   

C. 4,8   

D. 5,5

Hướng dẫn giải 

m_KOH = 0,1. 0,0015.56 = 0,084g = 84mg

⇒ Chỉ số axit = 84/14 = 6

→ Đáp án A

Bài 2: Để xà phòng hóa 63mg chất béo trung tính cần 10,08mg NaOH. Chỉ số xà phòng của chất béo là:

A. 224   

B.140   

C.180   

D.200

Hướng dẫn giải 

NaOH → KOH

40 → 56 (mg)

10,08 → 14,112 (mg)

Chỉ số xà phòng là = 14,112/0,063 = 224

→ Đáp án A

Bài 3: Chỉ số iot của triolein có giá trị bằng bao nhiêu?

A. 26,0   

B. 86,2   

C. 82,3   

D. 102,0

Hướng dẫn giải 

(C₁₇H₃₃COO)₃C₃H₅ + 3I₂  → (C₁₇H₃₃I₂COO)₃C₃H₅

884                                  3.254

Chỉ số iot là \(\frac{{3.254}}{{884}}.100 = 86,2\)

→ Đáp án B

Bài 4: Một loại chất béo chứa 4,23% axit oleic, 1,6% axit panmitic còn lại là triolein. Chỉ số xà phòng hóa của mẫu chất béo trên là:

A. 109,6

B. 163,2

C. 190,85

D. 171,65

Hướng dẫn giải 

Giả sử có 100g chất béo

⇒ mC₁₇H₃₃COOH = 4,23 g; mC₁₅H₃₁COOH = 1,6 g;

⇒ m_(C17H₃₃COO)₃C₃H₅ = 94,17g

Để phản ứng hết với 100g chất béo trên cần:

n_KOH = nC₁₇H₃₃COOH + nC₁₅H₃₁COOH + 3n₍C₁₇H₃₃COO)₃C₃H₅

\( = \frac{{4,23}}{{282}} + \frac{{1,6}}{{256}} + 3.\frac{{94,17}}{{884}} = 0,3408\) mol

⇒ m_KOH = 19,085 g = 19085 mg

⇒ Chỉ số xà phòng hóa là: 19085/100 = 190,85

→ Đáp án C

Bài 5: Khi cho 58,5 gam một chất béo có thành phần chính là những axit béo chưa bão hòa phản ứng với dung dịch iôt thì thấy cần một dung dịch chứa 9,91 gam iôt. Chỉ số iôt của mẫu chất béo trên là:

A. 16,94

B. 16,39

C. 19,63

D. 13,69

Hướng dẫn giải 

Chỉ số I₂ là số gam I₂ cần để cộng với 100g chất béo

⇒ Chỉ số iot là: (9,91/58,5).100 = 16,94

→ Đáp án A

Câu 1: Khi thủy phân tristearin trong môi trường axit thu được sản phẩm là?

Câu 2: Thủy phân hoàn toàn 8,9 gam tristearin bằng dung dịch NaOH dư thì thu được m gam muối. Giá trị của m là?

Câu 3: Để biến một số dầu thành mỡ rắn, hoặc bơ nhân tạo người ta thực hiện quá trình gì?

Câu 4: Thuỷ phân hoàn toàn 444 gam một lipit X thu được 46 gam glixerol (glixerin) và hai loại axit béo. Hai loại axit béo đó là?

Câu 5: Đốt cháy hoàn toàn m gam 1 chất béo triglixerit cần 1,61 mol O₂, sinh ra 1,14 mol CO₂ và 1,06 mol H₂O. Cho 7,088 gam chất béo tác dụng vừa đủ với dung dịch NaOH thì khối lượng muối tạo thành là?

Câu 1: Xà phòng hoá một hợp chất có công thức phân tử C₁₀H₁₄O₆ trong dung dịch NaOH (dư), thu được glixerol và hỗn hợp gồm ba muối (không có đồng phân hình học). Công thức cấu tạo của ba muối là:

A. CH₂=CH-COONa, CH₃-CH₂-COONa và HCOONa

B. HCOONa, CH=C-COONa và CH₃-CH₂-COONa

C. CH₂=CH-COONa, HCOONa và CH=C-COONa

D. CH₃-COONa, HCOONa và CH₃-CH=CH-COONa

Câu 2: Đốt cháy hoàn toàn 1 mol chất béo, thu được lượng CO₂ và H₂O hơn kém nhau 6 mol. Mặt khác, a mol chất béo trên tác dụng tối đa với 600 ml dung dịch Br₂ 1M. Giá trị của a là:

A. 0,20 

B. 0,15   

C. 0,30  

D. 0,18

Câu 3: Phát biểu nào sau đây không đúng?

A. Triolein có khả năng tham gia phản ứng cộng hiđro khi đun. nóng có xúc tác Ni.

B. Các chất béo thường không tan trong nước và nhẹ hơn nước.

C. Chất béo bị thuỷ phân khi đun nóng trong dung dịch kiềm.

D. Chất béo là trieste của etylen glicol với các axit béo.

Câu 4: Đốt cháy hoàn toàn a mol X (là trieste của glixerol với các axit đơn chức chứa mạch hở), thu được b mol CO₂ và c mol H₂O (b - c = 4a); Hiđro hoá m gam X cần 6,72 lít H₂ (đktc), thu được 39 gam Y (este no). Đun nóng m₁ gam M với dung dịch chứa 0,7 mol NaOH, cô cạn dung dịch sau phản ứng, thu được m² gam chất.rắn. Giá trị của m₂ là?

A. 57,2

B. 52,6  

C. 53,2

D. 42,6

Câu 5: Cho các chất lỏng sau: axit axetic, glixerol, triolein. Để phân biệt các chất lỏng trên, có thể chỉ cần dùng?

A. nước và quỳ tím

B. nước và dung dịch NaOH

C. dung dịch NaOH

D. nước brom

Sau bài học các em cần nắm:

• Khái niệm, phân loại, trạng thái tự nhiên và tầm quan trọng của lipit.
• Tính chất vật lí, công thức chung về tính chất hóa học của chất béo.
• Sử dụng chất béo một cách hợp lí